احکام وضو:
اهمیت و کیفیت وضو
معناى وضو
پرسش 1 . معناى وضو و کیفیت وضو گرفتن را بیان کنید؟
«وضو» در لغت به معناى نظافت و پاکیزه کردن است[1] و در اصطلاح فقه عبارت است از: شستن مخصوص؛ که مى توان آن را به دو صورت انجام داد: ترتیبى و ارتماسى.
وضوى ترتیبى بدین صورت است که به قصد قربت و اطاعت از فرمان خدا، ابتدا صورت و سپس دست راست و بعد دست چپ رابشوید. آن گاه با رطوبتى که از شستن دست بر کف آن باقى مانده، سر را مسح کرده و سپس پاى راست و در پایان پاى چپ را مسح نماید.
وضوى ارتماسى عبارت است از فرو بردن صورت و دست ها در آب، به قصد وضو با مراعات شستن از بالا به پایین. گاهى ممکن است بین این دو شیوه تلفیق شود؛ به این معنا که صورت را ارتماسى و دست ها را ترتیبى بشوید. این شکل از وضو نیز صحیح است.[2]
فلسفه وضو
پرسش 2 . اهمیت و فواید وضو را بیان کنید؟
به طور حتم وضو حکمت و علل متعددى دارد که از دید ما مخفى مانده است؛ ولى آنچه به ذهن مى رسدف این است که: «وضو» داراى دو فایده روشن است: 1. فایده بهداشتى، 2. فایده معنوى.
از نظر بهداشتى شستن صورت و دست ها ـ آن هم چند بار در شبانه روز ـ اثر قابل ملاحظه اى در نظافت بدن دارد. مسح بر سر و روى پاها ـ که شرط آن رسیدن آب به موها یا پوست بدن است ـ سبب مى شود این اعضا پاکیزه بمانند. ضمن اینکه تماس آب با پوست بدن، اثر خاصى در تعادل اعصاب (سمپاتیک و پاراسمپاتیک) دارد.
از نظر معنوى چون با قصد قربت و براى رضاى خدا انجام مى گیرد، اثر تربیتى و اخلاقى دارد؛ زیرا مفهوم کنایى وضو این است که «از فرق تا قدم در راه اطاعت تو گام بر مى دارم».[3] در این زمینه قرآن مجید مى فرماید:«إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ»؛ «خداوند توبه کنندگان را دوست دارد و پاکیزگان را [نیز ]دوست دارد».[4]
«طهارت» در آیه معناى گسترده اى دارد که هر گونه پاکیزگى مادى و معنوى را شامل مى شود.
گرفتن وضو براى برخى کارها (مانند نماز)، واجب مى باشد و براى دسته اى دیگر مستحب است.
موارد وجوب وضو
پرسش 3 . براى چه کارهایى باید وضو گرفت؟
همه مراجع: مهم ترین موارد وضو عبارت است از:
1. طواف واجب کعبه؛
2. سجده و تشهد فراموش شده؛
3. نمازهاى واجب (غیر از نماز میت)؛
4. تماس بدن با نوشته قرآن و اسم خداوند؛
5. اگر نذر یا عهد کرده و یا قسم خورده باشد که وضو بگیرد.[5]
نیت وضو
پرسش 4 . براى وضو چگونه باید نیت کرد و چه چیزى باید گفت؟
همه مراجع: شرط وضو آن است که به قصد قربت؛ یعنى، براى خدا انجام دهد و لازم نیست آن را به زبان بگوید یا از قلب خود بگذراند؛ بلکه همین اندازه کافى است که اگر از او بپرسند «چه مى کنى» بداند وضو مى گیرد.[6]
شستن صورت
پرسش 5 . آیا در وضو لازم است آب به همه صورت برسد، یا فقط به همان مقدار که پهناى دست آن را فرا مى گیرد، کافى است؟
همه مراجع: در وضو لازم است پهناى صورت به مقدارى که بین انگشت میانى و شست قرار مى گیرد، شسته شود و براى آنکه اطمینان کند این مقدار به طور کامل شسته شده، باید کمى اطراف آن را نیز بشوید.[7]
پرسش 6 . آیا هنگام شستن صورت در وضو، حتماً باید آب را از رستنگاه بریزیم و دست ها را از آرنج بشوییم یا اینکه مى شود از پایین تر مثلاً بالاى ابروها ریخت و بعد دست کشید؟
همه مراجع: در شستن صورت، باید رستنگاه (جایى که موى سر بیرون مى آید) نیز شسته شود ولى لازم نیست آب از رستنگاه ریخته شود؛ بلکه همین اندازه که عرفاً از بالا به پایین شسته شود، کافى است.[8]
شستن دست ها
پرسش 7 . اگر هنگام وضو، به طور سهوى دست از پایین به بالا کشیده شود، آیا وضو صحیح است؟
همه مراجع: اگر عرفاً از بالا به پایین شسته شود، وضو صحیح است؛ هر چند به طور سهوى دست به طرف بالا کشیده شود.[9]
پرسش 8 . آیا مى توان براى وضو دست را از بالا به پایین (بدون دست کشیدن) زیر آب گرفت؟
همه مراجع: آرى، رساندن آب به جاهایى که باید شسته شود، کافى است؛ هر چند با گرفتن زیر شیر آب باشد و دست کشیدن لازم نیست.[10]
پرسش 9 . هنگام وضو اگر چند مرتبه دست بکشیم تا اطمینان پیدا کنیم که آب رسیده است، آیا اشکالى دارد؟
همه مراجع: چنانچه به حد وسواس نرسد، اشکال ندارد.[11]
پرسش 10 . اگر دست ها را تا مچ شسته باشیم؛ آیا شستن دست ها از آرنج تا مچ کافى است؟
همه مراجع: خیر، باید بعد از شستن صورت ـ هنگامى که دست راست و دست چپ را مى شوییم ـ تمام دست تا سر انگشت ها شسته شود و اگر تنها تا مچ را بشوییم، وضو باطل است.[12]
دست کشیدن
پرسش 11 . آیا در وضو جریان آب بر اعضا واجب است، یا اینکه کشیدن دست تر بر آن کافى است؟
همه مراجع (به جز بهجت): باید ترى دست به اندازه اى باشد که یا به واسطه کشیدن دست، کمى آب بر صورت و دست ها جارى شود و یا اینکه آب، این دو عضو را طورى فرا گیرد؛ که به آن شستن گفته شود.[13]
آیة اللّه بهجت: بنابر احتیاط باید ترى دست به اندازه اى باشد که به واسطه کشیدن دست، کمى آب بر صورت و دست ها جارى شود.[14]
پرسش 12 . آیا در وضو، ملاک شستن، تنها آب ریختن است، یا باید علاوه بر آن، بر روى اعضاى وضو نیز دست کشید؟
همه مراجع: ملاک شستن در وضو، رساندن آب به جاهایى است که باید شسته شود و دست کشیدن لازم نیست.[15]
تبصره. دست کشیدن ـ که در میان مردم رایج است ـ براى کسب اطمینان است که آب به جاهایى که باید شسته شود، رسیده و تمام عضو را فرا گرفته است و چنانچه براى کسى از راه دیگرى ـ مانند گرفتن دست زیر شیرآب ـ اطمینان حاصل شود، کافى است.
کیفیت شستن
پرسش 13 . در وضو، شستن صورت و دست ها تا چند مرتبه جایز است؟
آیات عظام امام، خامنه اى، فاضل و نورى: براى مرتبه اول واجب و مرتبه دوم جایز و مرتبه سوم و بیشتر از آن حرام است.[16]
آیات عظام بهجت، سیستانى، صافى و وحید: براى مرتبه اول واجب و مرتبه دوم مستحب و مرتبه سوم و بیشتر از آن حرام است.[17]
آیة اللّه تبریزى: براى مرتبه اول واجب و مرتبه دوم بنا بر نظر مشهور مستحب است؛ ولى احتیاط واجب در دست چپ ترک مرتبه دوم است و براى مرتبه سوم و بیشتر از آن حرام است.[18]
آیة اللّه مکارم: براى مرتبه اول واجب و بنا بر احتیاط واجب ترک مرتبه دوم است و براى مرتبه سوم و بیشتر از آن، حرام است.[19]
پرسش 14 . آیا شستن سه بار صورت و دست ها، وضو را باطل مى کند؟
همه مراجع: شستن سه مرتبه صورت و دست راست، به قصد وضو حرام است؛ ولى وضو را باطل نمى کند و اگر دست چپ را سه مرتبه بشوید، مسح او اشکال پیدا کرده و وضو را باطل مى سازد.[20]
پرسش 15 . منظور از یک بار شستن در وضو چیست؟
آیات عظام امام، بهجت، تبریزى، فاضل و مکارم: منظور از یک بار شستن، آن است که تمام عضو را بشوید؛ خواه با یک مشت آب باشد یا چندین مشت. پس وقتى عضو به طور کامل شسته شد، یک مرتبه محسوب مى شود.[21]
آیات عظام خامنه اى، سیستانى، صافى، نورى و وحید: ملاک براى تعیین یک بار شستن، قصد انسان است. پس اگر به قصد شستن مرتبه اول مثلاً ده مرتبه آب بریزد اشکال ندارد و همه آنها شستن اول محسوب مى شود.[22]
اسراف در وضو
پرسش 16 . آیا اسراف آب در وضو باعث بطلان مى شود؟
همه مراجع: خیر موجب بطلان نمى شود؛ ولى اگر دست چپ را بیش از اندازه آب بریزد که براى مسح، آب وضو صدق نکند و آب جدید و خارج محسوب شود، وضو باطل مى شود.[23]
مسح سر
پرسش 17 . لطفا جاى مسح سر و مقدار مسح را مشخص کنید؟
همه مراجع: جاى مسح سر جلوى سر (بالاى پیشانى) است و کشیدن مسح از پشت سر یا دو طرف آن جایز نیست.[24]
تبصره. به هر اندازه جلوى سر را مسح کند، کافى است؛ ولى احتیاط مستحب است که از درازا به اندازه یک انگشت و از پهنا به اندازه پهناى سه انگشت، مسح کند.
پرسش 18 . آیا مسح سر لازم است با دست راست باشد؟
همه مراجع (به جز خامنه اى، صافى و وحید): مسح سر با دست راست واجب نیست؛ ولى بهتر است.[25]
آیات عظام صافى، خامنه اى و وحید: احتیاط واجب آن است که مسح سر با دست راست باشد.[26]
پرسش 19 . اگر به جهت گرمى هوا یا جهات دیگر، براى مسح سر و پا رطوبتى در کف دست نمانده باشد، تکلیف چیست؟
آیات عظام امام، صافى، فاضل، مکارم و نورى: از اعضاى وضو رطوبت بگیرد و با آن مسح کند.[27]
آیة اللّه بهجت: بنابر احتیاط واجب، باید نخست از رطوبت محاسن و ابرو بگیرد و اگر در آنها ترى نبود، از دست ها رطوبت بگیرد.[28]
آیات عظام تبریزى، سیستانى و وحید: باید از محاسن خود رطوبت بگیرد و با آن مسح کند.[29]
آیة اللّه خامنه اى: باید از رطوبت محاسن و ابرو رطوبت بگیرد و با آن مسح کند.[30]
موهاى بلند
پرسش 20 . خانم ها و یا کسى که موهاى جلوى سرش بلند است و آن را بالاى سر جمع مى کند، چگونه در هنگام وضو مسح کند؟
همه مراجع: یا باید بیخ موها را مسح کند و یا فرق سر را باز کرده، پوست سر را مسح نماید.[31]
مسح پا
پرسش 21 . مقدار مسح پا از درازا چقدر است؟
آیات عظام امام، بهجت، فاضل، مکارم، نورى و وحید: باید پا را از سر یکى از انگشت ها تا برآمدگى روى پا، مسح کند و بنا بر احتیاط مستحب تا مفصل پا مسح نماید.[32]
آیات عظام تبریزى و صافى: باید پا را از سر یکى از انگشت ها تا برآمدگى روى پا، مسح کند و بنابر احتیاط واجب، تا مفصل پا مسح نماید.[33]
آیات عظام خامنه اى و سیستانى: باید پا را از سر یکى از انگشت ها تا مفصل، مسح کند.[34]
پرسش 22 . آیا در هنگام مسح، اگر سر یا پا تکان بخورد، وضو باطل مى شود؟
همه مراجع: چنانچه دست را روى سر یا پا بکشد، وضو صحیح است؛ هر چند هنگام مسح، سر یا پا مختصرى تکان بخورد.[35]
پرسش 23 . آیا لازم است مسح پا بر روى شصت پا انجام گیرد؟
همه مراجع: لازم نیست مسح حتما به روى شصت پا انجام شود و مسح از سر یکى از انگشتان دیگر نیز کافى است.[36]
پرسش 24 . اگر در مسح پا سر انگشتان پا مسح نشود و کمى از بالاتر کشیده شود، آیا این وضو صحیح است؟
همه مراجع: اگر مسح پا شامل سر انگشتان پا نباشد، وضو باطل است.[37]
مسح بر جوراب
پرسش 25 . آیا مسح بر روى جوراب نازک صحیح است؟
همه مراجع: مسح بر روى جوراب نازک باطل است (هر چند نازک باشد).[38]
شک در مسح پا
پرسش 26 . اگر بعد از وضو شک کند که پاها را مسح کرده یا نه، چه تکلیفى دارد؟
همه مراجع: نسبت به مسح پاى راست به شک خود اعتنا نکند؛ ولى باید پاى چپ را ـ چنانچه به کار دیگرى نپرداخته و یا از محل وضو نگذشته است ـ مسح کند. در غیر این صورت، به شک خود اعتنا نکند.[39]
تکرار مسح
پرسش 27 . آیا در وضو، مى توان مسح پا را دوبار پشت سر هم (بعد از خشک کردن آن) تکرار کرد؟
همه مراجع: اشکال ندارد؛ ولى باید از وسوسه اجتناب کرد.[40]
شیر آب
پرسش 28 . بستن شیر آب در حال وضو چه حکمى دارد؟
همه مراجع: اشکال ندارد.[41]
تبصره. بعد از آنکه شستن دست چپ تمام شد، اگر به شیر آب دست زده شود و آب وضو به رطوبت شیر غلبه نکند و با آن مسح انجام گیرد، وضو باطل مى شود، لذا بهتر است همیشه بعد از آب ریختن روى صورت یا دست ها و قبل از دست کشیدن، نخست شیر آب بسته شود و سپس روى صورت یا دست ها، دست کشیده شود.[42]
آب خارج وضو
پرسش 29 . اگر رطوبت مسح سر به رطوبت صورت متصل شود؛ آیا وضو باطل مى شود؟
همه مراجع: خیر، مسح و وضو صحیح است، ولى نباید با آن قسمت از دست که به آب صورت برخورد نموده، پاها را مسح کند.[43]
پرسش 30 . اگر در اثناى وضو، آبى خارج از آب وضو به دست و صورت بریزد؛ آیا وضو باطل است؟
همه مراجع: خیر باطل نمى شود؛ ولى اگر بعد از پایان شستن دست چپ، آبى خارج از وضو به کف دست راست یا چپ برسد و با آن مسح کند وضویش باطل مى شود.[44]
پرسش 31 . اگر هنگام مسح، رطوبتى از صورت به کف دست یا روى پا بچکد، آیا مسح صحیح است؟
همه مراجع: اگر رطوبت به روى پا بچکد آن را خشک کند و سپس مسح نماید و اگر به کف دست بچکد، مى تواند با قسمت دیگر کف دست، سر و پا را مسح کند.[45]
لاک ناخن پا
پرسش 32 . آیا بانوان مى توانند همه انگشتان پاى خود را لاک بزنند و در هنگام وضو تنها یک انگشت کوچک پا را براى مسح بدون لاک نزده، نگه دارند؟
همه مراجع: آرى، مقدار واجب مسح، تنها از سر یکى از انگشتان پا (هرچند انگشت کوچک پا) است.[46]
پی نوشت ها:
[1]. لسان العرب، واژه وضأ.
[2]. توضیح المسائل مراجع، م 260ـ236.
[3]. تفسیر نمونه، ج 4، ص 291.
[4]. بقره2، آیه 222.
[5]. توضیح المسائل مراجع، م 316؛ نورى، توضیح المسائل، م 317؛ وحید، توضیح المسائل، م 322 و دفتر: خامنه اى.
[6]. توضیح المسائل مراجع، م 282؛ وحید، توضیح المسائل، م 288؛ نورى، توضیح المسائل، م 283 و دفتر: خامنه اى.
[7]. توضیح المسائل مراجع، م 237؛ وحید، توضیح المسائل، م 243؛ نورى، توضیح المسائل، م 238 و دفتر: خامنه اى.
[8]. امام، سیستانى، فاضل، مکارم ونورى، تعلیقات على العروة، افعال الوضو، الاول؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 2، کیفیة الوضو، الاول؛ تبریزى، منهاج الصالحین، ج 1، کیفیة الوضو، الاول؛ بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 80 صافى، هدایة العباد، ج 1، م 91.
[9]. امام، استفتائات، ج 1، س 16؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1، س 97؛ فاضل، جامع المسائل، ج 2، س 110؛ دفتر: مکارم، سیستانى، تبریزى، نورى و خامنه اى.
[10]. العروة الوثقى، ج 1، افعال الوضو، الاول.
[11]. العروة الوثقى، ج 1، افعال الوضو، الاول و مسأله 47.
[12]. العروة الوثقى، ج 1، افعال الوضو، م 13؛ توضیح المسائل مراجع، م 247؛ وحید، توضیح المسائل، م 253؛ نورى، توضیح المسائل، م 248؛ دفتر: خامنه اى.
[13]. العروه الوثقى، ج 1، افعال الوضو؛ توضیح المسائل مراجع، م 244؛ خامنه ایى، اجوبه، س 124؛ وحید، توضیح المسائل، م 250.
[14]. بهجت، توضیح المسائل مراجع، م 244.
[15]. العروه الوثقى، ج 1، افعال الوضو، الاول.
[16]. امام، فاضل و نورى، توضیح المسائل مراجع، م 248 و خامنه اى، اجوبة، س 102.
[17]. بهجت، صافى و سیستانى، توضیح المسائل مراجع، م 248 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 254.
[18]. تبریزى، توضیح المسائل مراجع، م 248.
[19]. مکارم، توضیح المسائل مراجع، م 248.
[20]. امام، استفتائات، ج 1، س 35؛ صافى، جامع الاحکام، ج 1 س 90؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 113؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 61 و 64؛ نورى، استفتائات، ج 2 س 39 ؛ دفتر: سیستانى، بهجت، خامنه اى و وحید.
[21]. توضیح المسائل مراجع، م 248.
[22]. نورى، توضیح المسائل، م 249 ؛ وحید، توضیح المسائل، م 254؛ توضیح المسائل مراجع، م 248 و خامنه اى، اجوبة، س 102.
[23]. العروة الوثقى، افعال الوضو، م 45 و 47؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 63 و تعلیقات على العروة، افعال الوضو، م 45 و فاضل، جامع المسائل، ج 2 س 132 ؛ مکارم، استفتائات، ج 1، س 63 و تعلیقات على العروة، افعال الوضو، م 45.
[24]. توضیح المسائل مراجع، م 250؛ نورى، توضیح المسائل، م 251؛ وحید، توضیح المسائل، م 256 و دفتر: خامنه اى.
[25]. توضیح المسائل مراجع، م 249.
[26]. صافى، توضیح المسائل مراجع، م 249؛ وحید، توضیح المسائل، م 255؛ خامنه اى، اجوبه، س 113.
[27]. توضیح المسائل مراجع، م 257.
[28]. بهجت، توضیح المسائل مراجع، م 257.
[29]. وحید، توضیح المسائل، م 263؛ تبریزى و سیستانى، توضیح المسائل مراجع، م 257.
[30]. خامنه اى، اجوبه، س 113.
[31]. توضیح المسائل مراجع، م 251؛ وحید، توضیح المسائل، م 257؛ نورى، توضیح المسائل، م 252 و دفتر: خامنه اى.
[32]. توضیح المسائل مراجع، م 252؛ نورى، توضیح المسائل، م 253 و وحید، توضیح المسائل، م 258.
[33]. توضیح المسائل مراجع، 252.
[34]. همان؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 111.
[35]. العروة الوثقى، ج 1، افعال الوضو، م 30.
[36]. توضیح المسائل مراجع، م 253؛ وحید، توضیح المسائل، م 258؛ نورى، توضیح المسائل، م 254؛ دفتر: خامنه اى.
[37]. خامنه اى، س 105؛ توضیح المسائل مراجع، م 252 ؛ نورى، توضیح المسائل، م 253 و وحید، توضیح المسائل، م 258.
[38]. خامنه اى، اجوبه، س 114؛ توضیح المسائل مراجع، م 259؛ وحید، توضیح المسائل، م 265.
[39]. العروة الوثقى، ج 1، شرایط الوضو، مسئله 45.
[40]. مکارم، استفتائات، ج 2، س 67؛ فاضل، جامع المسائل، ج 2، س 116، دفتر: همه مراجع.
[41]. امام، استفتائات، ج 1، س 34؛ العروة الوثقى، ج 1، افعال الوضو، م 43؛ نورى، استفتائات، ج 2، س 43؛ خامنه اى، اجوبة، س 112.
[42]. العروة الوثقى، ج 1، افعال الوضو، م 5.
[43]. تبریزى، استفتائات، س 181؛ خامنه اى، اجوبه، س 142؛ امام، استفتاآت، ج 1، س 51؛ سیستانى، مکارم، فاضل و نورى، تعلیقات على العروه، ج 1، احکام الوضو، م 25؛ وحید، منهاج الصالحین، ج 2، م 92؛ صافى، هدایه العباد، ج 1، م 106
[44]. العروة الوثقى، ج 1، افعال الوضو م 5.
[45]. دفتر: همه مراجع.
