در مطلب حاضر نویسنده
به بررسی برخی ویژگی‌های یک مسلمان واقعی از دیدگاه قرآن پرداخته است.
بدیهی است افراد فاقد این ویژگی‌ها یابرخی از آنها نمی‌توانند ادعا کنند در
خط مسلمانی قرار دارند.
***
از سید جمال‌الدین اسد‌آبادی نقل شده که گفته است: «به غرب رفتم اسلام دیدم ولی مسلمان ندیدم و به مشرق برگشتم اسلام ندیدم، ولی مسلمان دیدم». محمد عبده مصری نیز می‌گوید: به غرب رفتم، اسلام را دیدم، ولی مسلمان ندیدم، به شرق برگشتم مسلمان دیدم، اما اسلام ندیدم. همچنین دکتر شریعتی نیز می‌گوید: در مملکت غربی مسلمان ندیدم، ولی مسلمانی دیدم؛ درملل اسلامی مسلمان دیدم ولی مسلمانی نه!
کسانی که این دیدگاه را نسبت به مسلمانان و غربیان مطرح می‌کنند، با توجه به معیارهای اساسی و اصلی اسلام، به داوری رفتارها پرداخته و بر آن هستند تا ببینند، آیا کسانی که فلسفه زندگی خویش را اسلام قرار داده و به یک معنا حسنات دنیا و آخرت را با هم می‌خواهند، بیشتر در رفتار و سبک زندگی پایبند به این اصول هستند، یا کسانی که فلسفه زندگی خویش را اصالت دنیا قرار داده و حتی منکر آخرت هستند، ولی در سبک زندگی، اصول اسلامی را در عمل رعایت می‌کنند؟!
با نگاهی به آموزه‌های قرآن، این معنا به دست می‌آید که مراعات اصول اسلامی در سبک زندگی حتی بی‌اعتقاد و ایمان به فلسفه زندگی و آموزه‌های معرفتی و هستی شناسی، می‌تواند تامین‌کننده دنیای آنان باشد؛ بنابراین، اگر مسلمانان به آموزه‌های اسلامی عمل کنند، به طور طبیعی بهره‌مند از حسنات دنیا و آخرت خواهند بود؛ این در حالی است که غیر‌مسلمان تنها بهره‌مند از حسنات دنیا خواهد بود. (بقره، آیات 200 و 201)
حقیقت مسلمانی
اسلام مجموعه آموزه‌های معرفتی و دستوری است که در قالب شرایع مدون و مکتوب گوناگون از سوی خدا توسط پیامبران از طریق وحی ابلاغ شده و از بشر خواسته شده تا بر اساس آن فلسفه و سبک زندگی خویش را شکل دهند تا بتوانند به کمالات بایسته و شایسته دست یافته و فلاح و رستگاری و سعادت دنیا و آخرت را به دست آورند. (آل عمران، آیات 19 و 85؛ شوری، آیه 13؛ بقره، آیه 38؛ حدید، آیه 25)
قرآن بصراحت بیان می‌کند که بنیاد آموزه‌های وحیانی اسلام، تبیین حقوق و وظایف بشر، برای اقامه عدالت از سوی همه آنان است؛ زیرا اقامه عدالت در بردارنده همه ابعاد هستی است که از جمله آنها انجام عبادت و پذیرش بندگی و تعبد در برابر خدا است و ترک یا مخالفت در این حوزه در قالب کفر و شرک، از مصادیق ظلم عظیم است.(لقمان، آیه 13)
در قرآن در تبیین فلسفه و هدف بعثت پیامبران و ارسال رسولان و انزال کتب الهی آمده است: به راستى ما پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا همه مردم به عدالت قیام کرده و به انصاف برخیزند و آهن را که در آن براى مردم خطرى سخت و سودهایى است پدید آوردیم تا خدا معلوم بدارد چه کسى در نهان، او و پیامبرانش را یارى مىکند؛ آرى خدا نیرومند شکست‌ناپذیر است.(حدید، آیه 25)
بنابراین، حقیقت مسلمانی از نظر قرآن، تسلیم در برابر این حقایق و اقامه عملی عدالت است. البته هر چه ایمان و تقوای افراد با اعمال نیک تثبیت شود، به همان میزان اقامه عملی عدالت در شخص نیز افزایش می‌یابد. از همین رو به جای تعبیر «قیام»، واژه «قوام» به کار گرفته می‌شود که دلالت بر شدت و تثبیت این حقیقت در سطح ملکه بلکه مقوم ذات دارد. خدا در توصیف این دسته از مسلمانان می‌فرماید: اى کسانى که ایمان آوردهاید پیوسته به عدالت قیام کنید و براى خدا گواهى دهید هر چند به زیان خودتان یا به زیان پدر و مادر و خویشاوندان شما باشد؛ اگر یکى از دو طرف دعوا توانگر یا نیازمند باشد باز خدا به آن دو از شما سزاوارتر است پس از پى هوس نروید که درنتیجه از حق عدول کنید و اگر به انحراف گرایید یا اعراض نمایید قطعا خدا به آنچه انجام مى دهید آگاه است. (نساء، آیه ۱۳۵)
همچنین می‌فرماید: اى کسانى که ایمان آوردهاید! براى خدا به عدالت برخیزید و به عدالت شهادت دهید و البته نباید دشمنى گروهى شما را بر آن دارد که عدالت نکنید، عدالت کنید که آن به تقوا نزدیکتر است و از خدا پروا دارید که خدا به آنچه انجام مى دهید آگاه است.(مائده، آیه ۸)
بر این اساس از نظر آموزه‌های قرآن، مهم‌ترین ویژگی مسلمانی، اقامه عدالت، بلکه قوامین بالقسط بودن است. کسی که به این سطح از عمل نرسیده باشد، بویی از مسلمانی و اسلام نبرده است. هر انسان یا گروهی که به عدالت قیام می‌کند، از نظر آموزه‌های قرآن، در عمل، مسلمانی دارد؛ هر چند که وی ممکن است به سبب عدم اعتقاد به غیب و آخرت، از این اسلام خویش در آخرت بهره‌ای نبرد، اما از آن در دنیا بهره‌مند خواهد بود؛ زیرا سنت و قانون الهی حاکم بر جهان و هستی بر این قرار گرفته که هر که در چارچوب سنت‌ها و قوانین حاکم الهی حرکت کند، از آثار و برکات آن بهره‌مند شود؛ به‌ویژه قوانینی مانند قانون جاذبه که ارتباطی به دین و مذهب ندارد.
از آیات قرآن به دست می‌آید که کسی که مدعی اسلام و مسلمانی است، نه تنها در سطح عدالت مقابله به مثلی عمل می‌کند، بلکه در سطح احسان عفوی و احسان ایثاری و اکرامی عمل می‌‌نماید. این بدان معناست که عدالت و انصاف و قسط در اصول ساختار اسلام و مسلمانی است و کسی که آن را مراعات نکند از اسلام و مسلمانی بهره‌ای نبرده است.
مهم‌ترین ویژگی‌های اجتماعی مسلمانی
قرآن ویژگی‌های مسلمانی را بیان کرده است. از آنجایی که امروزه توجه به جنبه‌های اجتماعی مسلمانی بیشتر از هر زمانی مورد نیاز است، در اینجا به برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های مسلمانی اشاره می‌شود.
1- تحیت و سلام: تحیت و سلام که بنیاد صلح و صفا و ارتباط اجتماعی است، از مهم‌ترین ویژگی‌های مسلمانی است. این مسئله تا آنجا اهمیت داشته که در صدر اسلام، نماد و نشانه مسلمانی، تحیت‌گویی به یکدیگر بوده است.(نساء، آیه 94) طبق احتمالى «القى الیکم السّلام» یعنى شما را به تحیّت اهل اسلام مخاطب قرار داده است. (مجمع‌البیان، ج 3 - 4، ص 145؛ التفسیر الکبیر، ج 4، جزء 11، ص 189)
2- اجتناب از ضرر: شرط مسلمانی به اجتناب از هر گونه ضرر رساندن به دیگری است. (بقره، آیات 233 و 282؛ طلاق، آیه 6) از نظر قرآن، کسانی که به دیگری به‌ویژه به امت ضرر می‌رسانند، از منافقان هستند و از دایره مسلمانی بیرون هستند. (توبه، آیه 107)
3- اجتناب از ربا: از مهم‌ترین ویژگی‌های مسلمانی و جامعه اسلامی، معاملات براساس قوانین خرید و فروش سالم است. هرگونه خرید و فروش ربوی گناه و حرام است.(بقره، آیات 275 تا 279)
4- سلطه مومنان: در جامعه اسلامی، مومنان بر اجتماع سلطه دارند و از هرگونه سلطه و ولایت بیگانگان به دور هستند. (نساء، آیه 91؛ انفال، آیه 60؛ نساء، آیه 141؛ ممتحنه، آیات 1 تا 6)
5- اعتدال: مسلمانی به دور از هر گونه افراط و تفریط است. بنابراین، وسطیت از مهم‌ترین ویژگی‌های رفتار مسلمانی با دیگران است(بقره، آیه 143؛ طه، آیه 135)؛ از نظر قرآن میانه‌روی جزو ویژگی‌ها و صفات مسلمانی است.(فاطر، آیه 32) البته این برداشت بنا بر این است که مراد از «الکتاب» قرآن و «الّذین اصطفینا» مسلمانان باشد. «مقتصد» اعتدال و میانه‌روى آنان را در عمل به قرآن مى‌رساند. (المیزان، ج 17، ص 46 - 47؛ التبیان، ج 8 ، ص 429 – 430)
6- امنیت: از دیگر ویژگی‌های جامعه اسلامی و مسلمانی تامین امنیت فراگیر در همه امور است. مسلمان باید از دست و زبان و رفتار و عمل دیگران سود برد، نه اینکه مورد اذیت و آزار قرار گیرد.
7- ایثارگری: مسلمان نه تنها اهل عدالت است، بلکه اهل احسان عفوی بلکه از آن بالاتر اهل ایثار و احسان اکرامی است و چیزی که خود به آن نیاز دارد به دیگران می‌بخشد.(حشر، آیه 9؛ توبه، آیه 111)
8- عدالت حتی با دشمن: مسلمانی به این است که مسلمانان با یکدیگر رحیم باشند و نسبت به دشمنان شدت عمل داشته باشند (فتح، آیه 29)؛ اما شدت عمل نسبت به دشمن به معنای خروج از دایره عدالت و گرایش و میل به ظلم نیست؛ بلکه عدالت حتی نسبت به دشمنان باید مراعات شود. از نظر قرآن، عدالت و دادن قسط و سهم هر کسی از جمله کافران غیر معاند باید در دستور کار قرار گیرد.(ممحتنه، آیه 8)
9- طرد اجتماعی متمردان: کسانی که از احکام حکومتی تمرد می‌جویند و در جهاد حاضر نمی‌شوند، به روشی برخورد می‌شود تا از کرده خویش پشیمان شوند. در همین رابطه قطع ارتباط و طرد اجتماعی در قالب مبارزه منفی از شیوه‌هایی است که خدا برای مسلمانان تجویز کرده است. (توبه، آیه 118؛ مجمع‌البیان، ج 5 - 6 ، ص 100 - 102؛ روح‌المعانى، ج 7، جزء 11، ص 60)
10- اجتناب از شایعات و مبارزه با شایعات بی‌اساس: از دیگر ویژگی‌های مسلمانی اجتناب از هرگونه شایعه‌سازی و شایعه پراکنی است.(احزاب، آیه 60) همچنین مبارزه به‌ویژه با شایعات بی‌اساس به‌خصوص جنسی از دیگر ویژگی‌های مسلمانی است.(نور، آیه 16)
11- تسامح با اهل کتاب: لزوم برخورد شایسته و همراه با تسامح و تساهل مسلمانان، با اهل‌کتاب از دیگر ویژگی‌های مسلمانی و امت اسلام است.(آل عمران، آیه 164)
12- رازداری: مسلمانی به این است که مسلمان نسبت به رازهای دیگران اهتمام ورزد و رازهای آنان را افشا و آشکار نسازد. (انفال، آیه 27) با توجّه به اینکه شأن نزول آیه مربوط به فاش شدن اسرار مسلمانان از سوى برخى مسلمانان صدر اسلام است. (الکشاف، ج 2، ص 214؛ مجمع‌البیان، ج 3 - 4، ص 824 )
13- انفاق: از مهم‌ترین ویژگی‌ها و صفات مسلمانی، انفاق به دیگران است. اصولا از نظر قرآن، مسلمان، انسانی بخشنده و دست به خیر است. همیشه دست بده دارد. (معارج، آیات 22 تا 25)
14- اجتناب از غیبت: مسلمانی به این است که نسبت به یکدیگر بدگویی و پشت‌سر‌گویی نداشته باشند و از غیبت اجتناب کنند. (حجرات، آیه 12)
15- اجتناب از اذیت و آزار: مسلمانی که دیگری را اذیت و آزار کند، بویی از مسلمانی نبرده است. مسلمان باید از هر جهت مراعات مسلمان دیگر را بکند و از دادن القاب زشت و بد و مانند آن اجتناب کند.(حجرات، آیه 11)
آنچه بیان شد تنها گوشه‌ای از ویژگی‌ها و صفات اجتماعی مسلمان است که باید درافراد مدعی اسلام دیده شود. هر کسی که این ویژگی‌ها را نداشته باشد، بویی از اسلام نبرده است و نمی‌تواند مدعی مسلمانی و اسلام باشد.
***
از سید جمال‌الدین اسد‌آبادی نقل شده که گفته است: «به غرب رفتم اسلام دیدم ولی مسلمان ندیدم و به مشرق برگشتم اسلام ندیدم، ولی مسلمان دیدم». محمد عبده مصری نیز می‌گوید: به غرب رفتم، اسلام را دیدم، ولی مسلمان ندیدم، به شرق برگشتم مسلمان دیدم، اما اسلام ندیدم. همچنین دکتر شریعتی نیز می‌گوید: در مملکت غربی مسلمان ندیدم، ولی مسلمانی دیدم؛ درملل اسلامی مسلمان دیدم ولی مسلمانی نه!
کسانی که این دیدگاه را نسبت به مسلمانان و غربیان مطرح می‌کنند، با توجه به معیارهای اساسی و اصلی اسلام، به داوری رفتارها پرداخته و بر آن هستند تا ببینند، آیا کسانی که فلسفه زندگی خویش را اسلام قرار داده و به یک معنا حسنات دنیا و آخرت را با هم می‌خواهند، بیشتر در رفتار و سبک زندگی پایبند به این اصول هستند، یا کسانی که فلسفه زندگی خویش را اصالت دنیا قرار داده و حتی منکر آخرت هستند، ولی در سبک زندگی، اصول اسلامی را در عمل رعایت می‌کنند؟!
با نگاهی به آموزه‌های قرآن، این معنا به دست می‌آید که مراعات اصول اسلامی در سبک زندگی حتی بی‌اعتقاد و ایمان به فلسفه زندگی و آموزه‌های معرفتی و هستی شناسی، می‌تواند تامین‌کننده دنیای آنان باشد؛ بنابراین، اگر مسلمانان به آموزه‌های اسلامی عمل کنند، به طور طبیعی بهره‌مند از حسنات دنیا و آخرت خواهند بود؛ این در حالی است که غیر‌مسلمان تنها بهره‌مند از حسنات دنیا خواهد بود. (بقره، آیات 200 و 201)
حقیقت مسلمانی
اسلام مجموعه آموزه‌های معرفتی و دستوری است که در قالب شرایع مدون و مکتوب گوناگون از سوی خدا توسط پیامبران از طریق وحی ابلاغ شده و از بشر خواسته شده تا بر اساس آن فلسفه و سبک زندگی خویش را شکل دهند تا بتوانند به کمالات بایسته و شایسته دست یافته و فلاح و رستگاری و سعادت دنیا و آخرت را به دست آورند. (آل عمران، آیات 19 و 85؛ شوری، آیه 13؛ بقره، آیه 38؛ حدید، آیه 25)
قرآن بصراحت بیان می‌کند که بنیاد آموزه‌های وحیانی اسلام، تبیین حقوق و وظایف بشر، برای اقامه عدالت از سوی همه آنان است؛ زیرا اقامه عدالت در بردارنده همه ابعاد هستی است که از جمله آنها انجام عبادت و پذیرش بندگی و تعبد در برابر خدا است و ترک یا مخالفت در این حوزه در قالب کفر و شرک، از مصادیق ظلم عظیم است.(لقمان، آیه 13)
در قرآن در تبیین فلسفه و هدف بعثت پیامبران و ارسال رسولان و انزال کتب الهی آمده است: به راستى ما پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا همه مردم به عدالت قیام کرده و به انصاف برخیزند و آهن را که در آن براى مردم خطرى سخت و سودهایى است پدید آوردیم تا خدا معلوم بدارد چه کسى در نهان، او و پیامبرانش را یارى مىکند؛ آرى خدا نیرومند شکست‌ناپذیر است.(حدید، آیه 25)
بنابراین، حقیقت مسلمانی از نظر قرآن، تسلیم در برابر این حقایق و اقامه عملی عدالت است. البته هر چه ایمان و تقوای افراد با اعمال نیک تثبیت شود، به همان میزان اقامه عملی عدالت در شخص نیز افزایش می‌یابد. از همین رو به جای تعبیر «قیام»، واژه «قوام» به کار گرفته می‌شود که دلالت بر شدت و تثبیت این حقیقت در سطح ملکه بلکه مقوم ذات دارد. خدا در توصیف این دسته از مسلمانان می‌فرماید: اى کسانى که ایمان آوردهاید پیوسته به عدالت قیام کنید و براى خدا گواهى دهید هر چند به زیان خودتان یا به زیان پدر و مادر و خویشاوندان شما باشد؛ اگر یکى از دو طرف دعوا توانگر یا نیازمند باشد باز خدا به آن دو از شما سزاوارتر است پس از پى هوس نروید که درنتیجه از حق عدول کنید و اگر به انحراف گرایید یا اعراض نمایید قطعا خدا به آنچه انجام مى دهید آگاه است. (نساء، آیه ۱۳۵)
همچنین می‌فرماید: اى کسانى که ایمان آوردهاید! براى خدا به عدالت برخیزید و به عدالت شهادت دهید و البته نباید دشمنى گروهى شما را بر آن دارد که عدالت نکنید، عدالت کنید که آن به تقوا نزدیکتر است و از خدا پروا دارید که خدا به آنچه انجام مى دهید آگاه است.(مائده، آیه ۸)
بر این اساس از نظر آموزه‌های قرآن، مهم‌ترین ویژگی مسلمانی، اقامه عدالت، بلکه قوامین بالقسط بودن است. کسی که به این سطح از عمل نرسیده باشد، بویی از مسلمانی و اسلام نبرده است. هر انسان یا گروهی که به عدالت قیام می‌کند، از نظر آموزه‌های قرآن، در عمل، مسلمانی دارد؛ هر چند که وی ممکن است به سبب عدم اعتقاد به غیب و آخرت، از این اسلام خویش در آخرت بهره‌ای نبرد، اما از آن در دنیا بهره‌مند خواهد بود؛ زیرا سنت و قانون الهی حاکم بر جهان و هستی بر این قرار گرفته که هر که در چارچوب سنت‌ها و قوانین حاکم الهی حرکت کند، از آثار و برکات آن بهره‌مند شود؛ به‌ویژه قوانینی مانند قانون جاذبه که ارتباطی به دین و مذهب ندارد.
از آیات قرآن به دست می‌آید که کسی که مدعی اسلام و مسلمانی است، نه تنها در سطح عدالت مقابله به مثلی عمل می‌کند، بلکه در سطح احسان عفوی و احسان ایثاری و اکرامی عمل می‌‌نماید. این بدان معناست که عدالت و انصاف و قسط در اصول ساختار اسلام و مسلمانی است و کسی که آن را مراعات نکند از اسلام و مسلمانی بهره‌ای نبرده است.
مهم‌ترین ویژگی‌های اجتماعی مسلمانی
قرآن ویژگی‌های مسلمانی را بیان کرده است. از آنجایی که امروزه توجه به جنبه‌های اجتماعی مسلمانی بیشتر از هر زمانی مورد نیاز است، در اینجا به برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های مسلمانی اشاره می‌شود.
1- تحیت و سلام: تحیت و سلام که بنیاد صلح و صفا و ارتباط اجتماعی است، از مهم‌ترین ویژگی‌های مسلمانی است. این مسئله تا آنجا اهمیت داشته که در صدر اسلام، نماد و نشانه مسلمانی، تحیت‌گویی به یکدیگر بوده است.(نساء، آیه 94) طبق احتمالى «القى الیکم السّلام» یعنى شما را به تحیّت اهل اسلام مخاطب قرار داده است. (مجمع‌البیان، ج 3 - 4، ص 145؛ التفسیر الکبیر، ج 4، جزء 11، ص 189)
2- اجتناب از ضرر: شرط مسلمانی به اجتناب از هر گونه ضرر رساندن به دیگری است. (بقره، آیات 233 و 282؛ طلاق، آیه 6) از نظر قرآن، کسانی که به دیگری به‌ویژه به امت ضرر می‌رسانند، از منافقان هستند و از دایره مسلمانی بیرون هستند. (توبه، آیه 107)
3- اجتناب از ربا: از مهم‌ترین ویژگی‌های مسلمانی و جامعه اسلامی، معاملات براساس قوانین خرید و فروش سالم است. هرگونه خرید و فروش ربوی گناه و حرام است.(بقره، آیات 275 تا 279)
4- سلطه مومنان: در جامعه اسلامی، مومنان بر اجتماع سلطه دارند و از هرگونه سلطه و ولایت بیگانگان به دور هستند. (نساء، آیه 91؛ انفال، آیه 60؛ نساء، آیه 141؛ ممتحنه، آیات 1 تا 6)
5- اعتدال: مسلمانی به دور از هر گونه افراط و تفریط است. بنابراین، وسطیت از مهم‌ترین ویژگی‌های رفتار مسلمانی با دیگران است(بقره، آیه 143؛ طه، آیه 135)؛ از نظر قرآن میانه‌روی جزو ویژگی‌ها و صفات مسلمانی است.(فاطر، آیه 32) البته این برداشت بنا بر این است که مراد از «الکتاب» قرآن و «الّذین اصطفینا» مسلمانان باشد. «مقتصد» اعتدال و میانه‌روى آنان را در عمل به قرآن مى‌رساند. (المیزان، ج 17، ص 46 - 47؛ التبیان، ج 8 ، ص 429 – 430)
6- امنیت: از دیگر ویژگی‌های جامعه اسلامی و مسلمانی تامین امنیت فراگیر در همه امور است. مسلمان باید از دست و زبان و رفتار و عمل دیگران سود برد، نه اینکه مورد اذیت و آزار قرار گیرد.
7- ایثارگری: مسلمان نه تنها اهل عدالت است، بلکه اهل احسان عفوی بلکه از آن بالاتر اهل ایثار و احسان اکرامی است و چیزی که خود به آن نیاز دارد به دیگران می‌بخشد.(حشر، آیه 9؛ توبه، آیه 111)
8- عدالت حتی با دشمن: مسلمانی به این است که مسلمانان با یکدیگر رحیم باشند و نسبت به دشمنان شدت عمل داشته باشند (فتح، آیه 29)؛ اما شدت عمل نسبت به دشمن به معنای خروج از دایره عدالت و گرایش و میل به ظلم نیست؛ بلکه عدالت حتی نسبت به دشمنان باید مراعات شود. از نظر قرآن، عدالت و دادن قسط و سهم هر کسی از جمله کافران غیر معاند باید در دستور کار قرار گیرد.(ممحتنه، آیه 8)
9- طرد اجتماعی متمردان: کسانی که از احکام حکومتی تمرد می‌جویند و در جهاد حاضر نمی‌شوند، به روشی برخورد می‌شود تا از کرده خویش پشیمان شوند. در همین رابطه قطع ارتباط و طرد اجتماعی در قالب مبارزه منفی از شیوه‌هایی است که خدا برای مسلمانان تجویز کرده است. (توبه، آیه 118؛ مجمع‌البیان، ج 5 - 6 ، ص 100 - 102؛ روح‌المعانى، ج 7، جزء 11، ص 60)
10- اجتناب از شایعات و مبارزه با شایعات بی‌اساس: از دیگر ویژگی‌های مسلمانی اجتناب از هرگونه شایعه‌سازی و شایعه پراکنی است.(احزاب، آیه 60) همچنین مبارزه به‌ویژه با شایعات بی‌اساس به‌خصوص جنسی از دیگر ویژگی‌های مسلمانی است.(نور، آیه 16)
11- تسامح با اهل کتاب: لزوم برخورد شایسته و همراه با تسامح و تساهل مسلمانان، با اهل‌کتاب از دیگر ویژگی‌های مسلمانی و امت اسلام است.(آل عمران، آیه 164)
12- رازداری: مسلمانی به این است که مسلمان نسبت به رازهای دیگران اهتمام ورزد و رازهای آنان را افشا و آشکار نسازد. (انفال، آیه 27) با توجّه به اینکه شأن نزول آیه مربوط به فاش شدن اسرار مسلمانان از سوى برخى مسلمانان صدر اسلام است. (الکشاف، ج 2، ص 214؛ مجمع‌البیان، ج 3 - 4، ص 824 )
13- انفاق: از مهم‌ترین ویژگی‌ها و صفات مسلمانی، انفاق به دیگران است. اصولا از نظر قرآن، مسلمان، انسانی بخشنده و دست به خیر است. همیشه دست بده دارد. (معارج، آیات 22 تا 25)
14- اجتناب از غیبت: مسلمانی به این است که نسبت به یکدیگر بدگویی و پشت‌سر‌گویی نداشته باشند و از غیبت اجتناب کنند. (حجرات، آیه 12)
15- اجتناب از اذیت و آزار: مسلمانی که دیگری را اذیت و آزار کند، بویی از مسلمانی نبرده است. مسلمان باید از هر جهت مراعات مسلمان دیگر را بکند و از دادن القاب زشت و بد و مانند آن اجتناب کند.(حجرات، آیه 11)
آنچه بیان شد تنها گوشه‌ای از ویژگی‌ها و صفات اجتماعی مسلمان است که باید درافراد مدعی اسلام دیده شود. هر کسی که این ویژگی‌ها را نداشته باشد، بویی از اسلام نبرده است و نمی‌تواند مدعی مسلمانی و اسلام باشد.
