سؤال:
تفاوت متعه تمتع با متعه در چیست؟ آیا این دو یکی اند یا متفاوتند و نظر اهل سنت در مورد آنها چیست؟
جواب:
بر
اساس نصوص روایی فریقین دو متعه در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله)
مشروع بوده که در زمان خلیفه دوم از انجام آن ممانعت به عمل آمده است. «متعه»
در لغت به معنای انتفاع و بهره مندی است و در معنای مصطلح آن به معنای
ازدواج موقت است. همچنین در تشریع اسلامی به حج تمتع از آن جهت که حاجی پس
از انجام اعمال عمره ی حج از حال احرام خارج شده و محرمات احرام از جمله
استمتاع از همسر بر او حلال می گردد، متعه ی حج نامیده شده است.
توضیح:
الف) «متعة النساء»: «ازدواج موقت»
«متعه»
یا همان «ازدواج موقت» صورتی از ازدواج بوده که در زمان جاهلیّت و پیش از
آمدن اسلام در میان مردم مرسوم بوده است. اسلام بر بسیاری از رسمها و
مقررات جاهلیت خط بطلان کشید؛ ولی برخی از رسوم را نیز با گذاشتن ضوابط و
مقرراتی خاص اصلاح و تأئید نمود که نکاح متعه نیز از این رسوم به شمار می
رود.
در قرآن کریم آیه ی: «فَمَا
اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً وَ لا
جُناحَ عَلَیْکُمْ فِیما تَراضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِیضَةِ
إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیما»؛ (1)
«و زنانى را که متعه [ازدواج موقت] مى کنید، واجب است مهر آنها را
بپردازید. و گناهى بر شما نیست در آنچه بعد از تعیین مهر، با یکدیگر توافق
کرده اید. (بعداً مى توانید با توافق، آن را کم یا زیاد کنید.) خداوند،
دانا و حکیم است». مربوط به مشروعیت نکاح متعه است.
در
روایات فریقین روایات فراوانی بر مشروعیت این عمل دلالت دارد. از شیعه
مرحوم شیخ حر عاملی (متوفی: 1104) در کتاب: «وسائل الشیعة» 134 روایت در 46
باب در مورد نکاح متعه روایت نموده است.(2)
به عنوان نمونه در روایتی امام صادق (علیه السلام) آمده است که آنحضرت فرمودند: «الْمُتْعَةُ نَزَلَ بها الْقُرْآنُ وَ جَرَتِ بها السُّنَّةُ من رسول الله (صلی الله علیه وآله)»؛(3) «در مورد متعه، آیه قرآن نازل شده و سنت پیامبر (صلی الله علیه وآله) بر آن جاری شده است».
در
روایات اهل سنت نیز روایات متعددی در مشروعیت این نکاح نقل شده است؛ هر
چند آنان معتقدند که مشروعیت چنین ازدواجی نسخ شده و پیامبر(صلی الله علیه
وآله) در پاپان از انجام آن نهی کرده است که از دیدگاه شیعه و بر اساس
مبانی تفسیری و اصولی و روایی چنین سخنی، اجتهاد در مقابل نص قطعی و غیر
قابل قبول است.
به عنوان نمونه به سه روایت اشاره می کنیم:
1. «عمران بن حصین» روایت می کند: «نَزَلَتْ
آیَةُ الْمُتْعَةِ فِی کِتَابِ اللَّهِ، وَعَمِلْنَا بِهَا مَعَ رَسُولِ
اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، فَلَمْ تَنْزِلْ آیَةٌ
تَنْسَخُهَا، وَلَمْ یَنْهَ عَنْهَا النَّبِیُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ
وَسَلَّمَ حَتَّى مَات»؛(4) «آیه متعه در کتاب خدا نازل شد و
ما نیز با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن را انجام دادیم و دیگر
آیهاى در تحریم و نسخ آن نازل نشد تا آنگاه که رسول خدا (صلی الله علیه
وآله) از دنیا رفت». سپس مردى به رأى و دلخواه خود چیزى در مورد آن گفت.
2. در روایت دیگری از «جابر بن عبدالله انصاری» آمده است: «کُنَّا
نَسْتَمْتِعُ، بِالْقَبْضَةِ مِنْ التَّمْرِ وَ الدَّقِیقِ، الْأَیَّامَ،
عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ (وآله)
وسَلَّمَ)، وَ أَبِی بَکْرٍ، حَتَّى نَهَى عَنْهُ عُمَرُ، فِی شَأْنِ
عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ»؛(5) «در زمان پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و ابوبکر، ما با مشتی خرما و آرد متعه می کردیم تا آنکه عمر در شأن عمرو بن حریث از آن نهی نمود».
3. در روایت دیگری به نقل «صحیح مسلم» آمده است: «أَنَّ
عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الزُّبَیْرِ قَامَ بِمَکَّةَ فَقَالَ: إِنَّ نَاسًا،
أَعْمَى اللَّهُ قُلُوبَهُمْ، کَمَا أَعْمَى أَبْصَارَهُمْ، یُفْتُونَ
بِالْمُتْعَةِ. یُعَرِّضُ بِرَجُلٍ. فَنَادَاهُ فَقَالَ: إِنَّکَ لَجِلْفٌ
جَافٍ. فَلَعَمْرِی! لَقَدْ کَانَتْ الْمُتْعَةُ تُفْعَلُ عَلَى عَهْدِ
إِمَامِ الْمُتَّقِینَ (یُرِیدُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ
(وآله) وَ سَلَّمَ) فَقَالَ لَهُ ابْنُ الزُّبَیْرِ: فَجَرِّبْ
بِنَفْسِکَ»؛(6) «از عروة بن زبیر نقل شده که وی گفت: عبدالله بن
زبیر در مکه روزی خطاب به مردم گفت: برخی از مردم –که خداوند دلهایشان را
کور کند؛ چنان چه دیدگانشان را کور کرده است- به نکاح متعه فتوا می دهند.
منظور او مردی بود (به نام ابن عباس). (ابن عباس) گفت: همانا تو شخص درشت و
کم خردی هستی. به جان خودم سوگند! متعه در زمان امام پرهیزکاران (رسول خدا
صلی الله علیه وآله) مجاز بوده است».
ب) «حج تمتع»: «متعه حج»
حج تمتع حجی است که همراه عمره ی تمتع است. قرآن کریم در مورد حج تمتع می فرماید: «...فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ...»؛(7)
«و هنگامى که (از بیمارى و دشمن) در امان بودید، هر کس با ختم عمره، حج را
آغاز کند، آنچه از قربانى براى او میسّر است (ذبح کند)...».
در
این حج که وظیفه ی افراد دور از مکه است، حجاج در یکی از میقاتها محرم می
شوند که با بستن احرام، 25 چیز بر آنان حرام می شود؛(8) که یکی از آنها هر
گونه لذت بردن از همسر است. با انجام تقصیر در عمره ی تمتع این امور بر
حاجی حلال می گردد. پس از خارج شدن از حالت احرام عمره و قبل
از محرم شدن به احرام حج، حج گزار می تواند روابط زناشویی با همسر خود
داشته باشد و نیز می تواند ازدواج موقت انجام دهد تا زمانی که محرم به
احرام حج نشده است.
عمر بن خطاب و نهی از دو متعه
بر
اساس نصوص روایی و تاریخی «عمر بن خطاب» بنا بر مصالحی که خود تشخیص می
داد؟! از انجام این دو متعه نهی نموده و انجام دهنده ی آن دو را به عقوبت
تهدید نمود. «بیهقی» به سند خویش از «ابو نضره» روایت می کند:
«قُلْتُ:
إِنَّ ابْنَ الزُّبَیْرِ یَنْهَى عَنِ الْمُتْعَةِ وَإِنَّ ابْنَ عَبَّاسٍ
یَأْمُرُ بِهَا. قَالَ : عَلَى یَدَىَّ جَرَى الْحَدِیثُ تَمَتَّعْنَا
مَعَ رَسُولِ اللَّهِ -صلى الله علیه وسلم- وَمَعَ أَبِى بَکْرٍ رَضِىَ
اللَّهُ عَنْهُ. فَلَمَّا وَلِىَ عُمَرُ خَطَبَ النَّاسَ فَقَالَ : إِنَّ
رَسُولَ اللَّهِ -صلى الله علیه وسلم- هَذَا الرَّسُولُ وَإِنَّ هَذَا
الْقُرْآنَ هَذَا الْقُرْآنُ وَإِنَّهُمَا کَانَتَا مُتْعَتَانِ عَلَى
عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ -صلى الله علیه وسلم- وَأَنَا أَنْهَى عَنْهُمَا
وَأُعَاقِبُ عَلَیْهِمَا إِحْدَاهُمَا مُتْعَةُ النِّسَاءِ وَلاَ أَقْدِرُ
عَلَى رَجُلٍ تَزَوَّجَ امْرَأَةً إِلَى أَجَلٍ إِلاَّ غَیَّبْتُهُ فِى
الْحِجَارَةِ وَالأُخْرَى مُتْعَةُ الْحَجِّ افْصِلُوا حَجَّکُمْ مِنْ
عُمْرَتِکُمْ»؛(9)
«به جابر گفتم که ابن زبیر
از متعه نهی کرده و ابن عباس بدان امر می کند. جابر گفت: حدیث توسط من
جریان یافته است (کنایه از علم وی به روایت). ما در زمان رسول خدا (صلی
الله علیه و آله) و ابوبکر نکاح متعه می کردیم، آنگاه که عمر خلافت را به
عهده گرفت، برای مردم خطبه خواند که رسول خدا (صلی الله علیه وآله) همین
رسول و قرآن نیز همین قرآن است. دو متعه در زمان رسول خدا (صلی الله علیه
وآله) بوده که من از آنها نهی می کنم و بر آنها عقوبت روا می دارم. یکی از
آنها متعه زنان است که مبادا بر مردی دست یابم که با زنی برای مدتی کوتاه
ازدواج نموده باشد که در این صورت وی را سنگسار می کنم و دیگری متعه حج است
که می بایست حج خویش را از آن جدا نمائید (و آن را در زمان دیگری بجای
آورید)».
با گذشت زمان اهل سنت از نهی عمر نسبت به حج
تمتع تبعیت نکرده و آنرا انجام داده و می دهند؛ اما ازدواج موقت در نزد
آنان پس از نهی عمر هنوز به عنوان عملی حرام تلقی می شود.
پی نوشت:
1. النساء/24.
2.
شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة،
30جلد، ج21، ص5، ابواب المتعه، مؤسسة آل البیت علیهم السلام - قم، چاپ:
اول، 1409 ق.
3. همان.
4. ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل، 50جلد،ج33، ص138، ح19907، مؤسسة الرسالة - لبنان - بیروت، چاپ: 1، 1416 ه.ق.
5. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، 5جلد، ج2، ص1023، دار الحدیث - مصر - قاهره، چاپ: 1، 1412 ه.ق.
6. البقرة/196.
7. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، 5جلد،ج2، ص1026، ح1406(27)، دار الحدیث - مصر - قاهره، چاپ: 1، 1412 ه.ق.
8.
محرمات احرام عبارتند از: 1- آمیزش. 2- بوسیدن. 3- لمس کردن. 4- نگاه با
شهوت. 5- عقد کردن. 6- استمناء. 7- پوشاندن سر. 8- پوشیدن لباس دوخته. 9-
پوشاندن تمام روى پا. 10- پوشاندن صورت. 11- استعمال عطریات.12- زینت. 13-
نگاه کردن به آینه. 14- روغن مالیدن. 15- ناخن گرفتن. 16- ازاله مو. 17-
سایه قرار دادن. 18- فسوق. 19- جدال. 20- خون درآوردن از بدن خود. 21- کندن
دندان. 22- کشتن حشرات بدن. 23- حمل سلاح. 24- کندن گیاهان و درختان حرم.
25- شکار. (ر.ک: محمودى، محمد رضا، مناسک حج (محشّٰى)، در یک جلد، ص193،
نشر مشعر، تهران - ایران، ویرایش‌جدید، 1429 ه ق).
9. البیهقی، السنن الکبرى وفی ذیله الجوهر النقی، ج7، ص206، مجلس دائرة المعارف النظامیة الکائنة فی الهند ببلدة حیدر آباد.
