پرسش: وقتی به طنزهای هنری و شوخی های میان مردم نگاه می کنیم، می بینیم عنصر اصلی در آن دروغ است. آیا واقعا دروغی که مخاطب می داند دروغ است و به قصد خنده آوری گفته میشود اشکال ندارد؟

پاسخ: دروغ شوخی ممکن است دو حالت کلی داشته باشد. در یک حالت مخاطب و یا برخی از افرادی که آن را می شنوند به دروغ بودن آن پی نمی برند و آن را جدی و مطابق با واقع تلقی میکنند. چنین دروغی بدون هیچ تردید در حکم دروغ جدی و حرام است. چراکه هم سخن خلاف واقع است و هم فریب دیگری و القای خلاف واقع به او. به عنوان مثال فردی منتظر آمدن مسافری است. اگر به شوخی به او گفته شود مسافرت آمده است تا باور کند و عکس العمل او باعث خنده دیگران شود دروغ و حرام محسوب میشود.

در حالت دوم دروغ به گونه ای در قالب طنز و شوخی و همراه با قرائن گفته می شود که همه متوجه می شوند که قصد گوینده، شوخی و خنده آوری است و قرار نیست پیام او باور شود. در مورد چنین دروغی در روایات اسلامی مذمت زیادی وارد شده است تا آنجا که برخی از علما از آن استنباط حرمت نموده اند. اما مشهور فقها چنین دروغی را حرام نمی شمرند. اگرچه بر مذمت و نادرستی آن اتفاق نظر وجود دارد.

امام خمینی(رضوان الله علیه) در چهل حدیث می‌فرماید:

«و از امورى که انسان باید ملتفت آن باشد این است که دروغ به عنوان شوخى و مزاح هم در اخبار از آن تکذیب شده است و تشدید در امر آن گردیده، و علما فتواى به حرمت آن نیز می دهند. چنانچه صاحب وسائل، رحمه اللّه، در عنوان باب، که مطابق فتواى اوست، فرموده: «باب تحریم الکذب فی الصغیر و الکبیر و الجدّ و الهزل عدا ما استثنى. و از کافى شریف سند به حضرت باقر، علیه السلام، رساند که فرمود حضرت على بن الحسین، علیهما السلام، به فرزندان خود می فرمود: «بپرهیزید از دروغ کوچک و بزرگ در تمام سخن هاى خود، چه جدّى باشد یا شوخى، زیرا که انسان اگر در امر کوچک دروغ گفت، جرئت پیدا می کند بر امر بزرگ. آیا نمی دانید که پیغمبر خدا، صلّى اللّه علیه و آله، فرمود که «بنده خدا راستى را پیشه خود می کند تا آنکه خداوند او را صدّیق می ‏نویسد، و دروغ سرایى را پیشه خود می کند تا آنکه خداى تعالى او را کذّاب می نویسد.» و در کافى سند به جناب اصبغ بن نباته رساند، قال قال أمیر المؤمنین، علیه السّلام: لا یجد عبد طعم الإیمان حتّى یترک الکذب هزله و جدّه. «نمی چشد بنده ‏اى مزه ایمان را، مگر آنکه ترک کند دروغ را در شوخى و جدّى.» و در وصایاى رسول اکرم، صلّى اللّه علیه و آله، به حضرت ابا ذر غفارى است: یا أبا ذرّ، ویل للّذى یحدّث فیکذب لیضحک به القوم. ویل له، ویل له. «واى بر کسى که نقل کلامى کند به دروغ تا مردم بخندند به آن. واى بر او، واى بر او.»(1)

روایاتی که مرحوم امام(ره) در این عبارت نقل کردند نشان می‌دهد که حتی اگر دروغ شوخی حرام نباشد می‌تواند به تدریج انسان را به دروغ جدی وا دارد. همچنین دروغ حتی در قالب شوخی، اجازه نمی‌دهد لذت ایمان چشیده شود.

پی نوشت:
1. روح الله خمینی، شرح چهل حدیث، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران، بیست و چهارم، 1380، ص ۴۷۲ و 473.