چرا دین اسلام اینقدر به تعبد و مصلحتی که در آن نهفته شده، تاکید کرده است؟

پاسخ:
خداوند کامل مطلق است و به همین جهت، نیازی به هیچ کسی یا چیزی ندارد. اگر خداوند هدف از خلق انسان را عبادت معرفی کرده است و یا مکررا ما را به اطاعت و عبادت فرا می خواند و به این مهم تاکید می ورزد، از این جهت است که در این اطاعت و عبادت مصلحتی نهفته است که انسانها جز از این طریق به آن دست نمی یابند. در ادامه، این مبانی دینی را اجمالا بررسی می کنیم:

1. بی نیازی خدا
خداوند بی نیاز مطلق است چرا که در جای خودش اثبات شده است که وجود خداوند عین ذاتش است و هر کمال ممکنی را متناسب با ذات خودش داراست. بر این اساس، خداوند نقصانی ندارد تا برای تکمیل خودش، کاری انجام دهد و یا از دیگران انجام کاری را درخواست کند: «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ»(1)؛ یعنی : «اى مردم شما(همگى) نیازمند به خدائید؛ تنها خداوند است که بى‏نیاز و شایسته هر گونه حمد و ستایش است».

از این منظر، خداوند از آن جهت که خالق هر چیزی است، نیازی به مخلوقات خودش ندارد و در نتیجه، غنی بالذات است؛ و انسان ها از آن جهت که مخلوق خداوند هستند، در حدوث و بقای وجودی و کمالات وجودی خودشان، محتاج خداوند هستند و در نتیجه، فقیر بالذات می باشند. البته روشن است که این امر محدود به انسان ها نیست و در تمامی موجودات ساری و جاری است(2).

2. تاکید خدا بر عبادت و بندگی
بنابراین، خداوند بی نیاز است و تمامی موجودات به او نیازمندند. اما از سویی می دانیم که خداوند از بندگانش درخواست کرده او را بپرستند و اوامرش را اطاعت کنند و آنچه او می خواهد را انجام دهند:

«وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ»(3)؛ یعنی: « من جنّ و انس را نیافریدم جز براى اینکه عبادتم کنند(و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند)».

«یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذی خَلَقَکُمْ وَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ»(4)؛ یعنی: «اى مردم! پروردگار خود را پرستش کنید؛ آن کس که شما، و کسانى را که پیش از شما بودند آفرید».

همچنین: «وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعینَ»(5)؛ یعنی: «و نماز را بپا دارید، و زکات را بپردازید، و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید(و نماز را با جماعت بگزارید)».

3. هدف از عبادت و بندگی: خیرخواهی خدا نسبت به مصلحت بندگان
روشن است که در محاورات عرفی میان انسان ها، امر کردن به معنای طلب کردن است؛ در این صورت، اگر خداوند به ما امر می کند، پس در واقع، از ما طلب می کند. اما آیا واقعا طلب کردن خداوند از مخلوقاتش، به معنای نیازمندی او به مخلوقات است؟

برای پاسخ به این پرسش گفتنی است که اساسا امر کردن به چیزی، به معنای طلب کردن آن چیز از دیگری است؛ اما باید دانست که طلب کردن چیزی از دیگری لزوما به معنای این نیست که من به عنوان آمر و طالبِ تحققِ آن چیز، به آن چیز نیازمندم؛ بلکه کاملا ممکن است که من تحقق چیزی را از دیگری طلب کنم که اساسا نفعش به من نمی رسد بلکه به خود شخص مامور یا اشخاص دیگر می رسد. مثلا توصیه و دستورات والدین نسبت به کودک در موارد زیادی از این نوع هستند که نفعشان به کودک می رسد؛ مثلا این که کودک باید مسواک بزند یا خوب درس بخواند و غیره. در همه این موارد، اولا و بالذات، منافع کودک لحاظ شده است.

بنابراین، هر طلب کردنی به معنای نیازمندی به آن مطلوب برای خود آمر نیست. در مورد خداوند نیز با مراجعه به آیات قرآنی روشن می شود که وی هیچ نیازی به افعال آدمی ندارد و اگر از آنها تحقق کاری را طلب می کند بدین خاطر است که خیرخواه بندگان است و درصدد هدایت آنها به راه درست است. برای نمونه به این آیات بنگرید:

«وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمینَ»(6)؛ یعنی: «و براى خدا بر مردم است که آهنگ خانه(او) کنند، آنها که توانایى رفتن به سوى آن دارند. و هر کس کفر ورزد(و حج را ترک کند، به خود زیان رسانده)، خداوند از همه جهانیان، بى‏نیاز است».

یا در آیه دیگر آمده است: «وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمینَ»(7)؛ یعنی: «کسى که جهاد و تلاش کند، براى خود جهاد مى‏کند؛ چرا که خداوند از همه جهانیان بى نیاز است».

به تعبیر سلیمان نبی، هر کسی در برابر نعمات الهی، خدا را شکر کند، به سود خودش می باشد و خداوند بی نیاز از شکرگذاری ما است: «قالَ الَّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ أَنَا آتیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنی‏ أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَریمٌ»(8)؛ یعنی: «(امّا) کسى که دانشى از کتاب(آسمانى) داشت گفت: پیش از آنکه چشم بر هم زنى، آن را نزد تو خواهم آورد. و هنگامى که(سلیمان) آن(تخت) را نزد خود ثابت و پابرجا دید گفت: این از فضل پروردگار من است، تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را بجا مى‏آورم یا کفران مى‏کنم؟! و هر کس شکر کند، به نفع خود شکر مى‏کند؛ و هر کس کفران نماید(بزیان خویش نموده است، که) پروردگار من، غنىّ و کریم است».

4. محدودیت آگاهی و لزوم تعبّد دینی نسبت به دستورات خداوند
با عنایت به آنچه گذشت روشن شد که خدا بی نیاز است و صرفا به خاطر خیرخواهی، مصالح بندگان را لحاظ می کند و از طریق عبادت و بندگی آنها را به خیرات می رساند. اما آیا واقعا ما خودمان نمی توانیم مصلحت سنجی کنیم و آنچه خیر است را بفهمیم و بر همان اساس زندگی کنیم؟ چرا باید نسبت به دستورات خدا تعبد بورزیم حتی اگر ندانیم چه مصلحتی در آن نهفته است؟

برای پاسخ به این پرسش، باید به دو نکته توجه کرد: یکی این که ما انسانها از جهت آگاهی محدودیت هایی داریم و دوم این که کاملا موجه می دانیم در حوزه ای که جاهلیم، به عالِم رجوع کرده و از آن پیروی کنیم.

توضیح بیشتر این که علم ما انسانها بسیار محدود است و گاهی چیزی را خیر می دانیم که واقعا خیر نیست و یا چیزی را شر می دانیم که واقعا شرّ نیست: «عَسى‏ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(9)؛ یعنی: « چه بسا چیزى را خوش نداشته باشید، حال آن که خیرِ شما در آن است. و یا چیزى را دوست داشته باشید، حال آنکه شرِّ شما در آن است. و خدا مى‏داند، و شما نمى‏دانید».

آری، ما انسانها نسبت به بسیاری از امور جاهلیم و حتی به خیر و شرّ خودمان نیز کاملا اشراف نداریم. از سوی دیگر می دانیم که خداوند علم مطلق دارد و از سوی فرستادگانش با ما تکلم کرده و آنها را از خطا و اشتباه مصون نگاه داشته تا ما از این طریق با حقایق دینی آشنا شویم و با ایمان و عمل به آنها به سعادت ابدی دست یابیم. از این رو، کاملا موجّه بلکه بایسته است که تعبّد بورزیم و به عباداتی که خداوند برای ما در نظر گرفته پایبند بمانیم، حتی اگر به مصالحی که آن عبادات دارند، تفصیلا آگاهی نداشته باشیم؛ چنانچه که به توصیه پزشک برای درمان بیماری کاملا اعتماد می کنیم و عینا نسخه ای که او پیچیده را به کار می بندیم، حتی اگر به مصالح و آثار داروهایی که وی تجویز کرده، تفصیلا علم نداشته باشیم.

نتیجه:
کوتاه سخن این که خداوند بی نیاز از بندگان است و اگر از آنها کاری طلب می کند، از آن جهت است که خیرخواه و هادی مردم به خیرات است؛ نه از این جهت که به دنبال اکتساب منافع برای خودش باشد. بر همین اساس، کاملا معقول بلکه بایسته است که نسبت به آنچه خداوند برای عبادت در نظر گرفته، تعبّد بورزیم و با ایمان و عمل به آنها، به سعادت ابدی دست یابیم، حتی اگر تفصیلا به مصالحی که در آن عبادت موجود است علم نداشته باشیم.

پی نوشت ها:
1. فاطر: 15.
2. طباطبائی، محمد حسین، المیزان، ترجمه موسوی، دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش، ج17، صص45-47.
3. ذاریات: 56
4. بقره: 21.
5. بقره: 43.
6. آل عمران: 97.
7. عنکبوت: 6.
8. نمل: 40.
9. بقره: 216