در سوره بقره آمده قبله شما مسجدالحرام است
نه کعبه. گفته روی خود را به سوی مسجدالحرام کنید؛ پس چرا روی خود را به
سمت کعبه می کنند و دور کعبه هم که نماز می خوانند، به سمت کعبه می ایستند
نه مسجدالحرام؟
پاسخ:
«قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ
قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ
حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَه»؛ نگاه هاى انتظارآمیز
تو را به سوى آسمان (براى تعیین قبله نهایى) مى بینیم! اکنون تو را به
سوى قبله اى که از آن خشنود باشى، باز مى گردانیم. پس روى خود را به سوى
مسجد الحرام کن؛ و هر جا باشید، روى خود را به سوى آن بگردانید.(1)
در ابتدا لازم به ذکر است در این آیه اصلا نفرموده قبله شما کعبه نیست (آن
طور که شما بیان کرده اید)، بلکه فرموده، روی خود را به سوی مسجد الحرام
بگردان.
اما در ادامه بهتر است «شطر» را از جهت لغوی بررسی کنیم:
«شَطَرَ» در لغت به معنای نصف، وسط، بعض، جهت و سمت، آمده است.(2)
بیان تفسیری
1. «شطر» به معنای جهت و سمت است.
«این تعبیر ممکن است به خاطر آن باشد که براى آن ها که در نقاط دور از مکه
نماز مى خوانند محاذات [روبرو] با خانه کعبه بسیار دشوار یا غیر ممکن
است، لذا به جاى خانه کعبه، مسجد الحرام که محل وسیع ترى است، ذکر شده تا
انجام این دستور اسلامى، براى همگان در هر جا باشند میسر گردد، بعلاوه
تکلیف صف هاى طولانى نماز جماعت که در بسیارى اوقات از طول کعبه بیشتر است
روشن شود.»(3)
«کعبه و مسجد [الحرام] و حرم، نسبت به کسی که دور است، یکسان و در یک نقطه
هستند و کسی که به سمت یکی از آن ها باشد، بطور قهری به سمت بقیه هم هست؛
اما کسی که در مسجد الحرام است، قبله او فقط کعبه است.»(4)
2. «شطر» به معنای بعض است و مراد از آن، بعض مسجد الحرام، یعنی همان کعبه و خانه خداست.
اگر صریحا نفرمود (فوّل وجهک الکعبة) و یا (فوّل وجهک البیت الحرام) برای دو نکته بود:
یک؛ مطابق با قبله قبلی باشد زیرا در آن جا نیز همه مسجدالاقصی منظور نبوده بلکه آن صخره در آن جا، منظور بوده است.
دو؛ می خواسته با اضافه کردن شطر بر کلمه مسجد، بفهماند که مسجد نامبرده
مسجد حرام است، و اگر مى فرمود شطر الکعبه، یا شطر البیت الحرام، این مزیت
از بین می رفت.(5)
3. از قول «جبائی» نقل شده که «شطر» به معنای نصف است، لذا «شَطْرَ
الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» یعنی نصف و وسط مسجد الحرام، یعنی خانه کعبه؛ زیرا
کعبه از هر جهت در وسط مسجد الحرام واقع شده است.(6)
بیانی دیگر؛
قطعا کعبه قبله است و در این هیچ شکی نیست.
کسی که بتواند عین کعبه را تشخیص بدهد (نزدیک است و یا اگر هم دور است با
ابزار و وسیله تشخیص می دهد)، قبله او همان است.[در این دو مورد، هیچ
اختلافی وجود ندارد]
اما کسی که دور است و حتی قبله همه اهل زمین، که تشخیص عین کعبه مقدور نیست؛ در این جا دو قول عمده وجود دارد:
اول:
کعبه قبله کسی است که در مسجد الحرام است، مسجد قبله کسی است که در حرم است و حرم قبله کسی است که خارج حرم است.
مستند روایی:
«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى جَعَلَ الْکَعْبَةَ قِبْلَةً
لِأَهْلِ الْمَسْجِدِ وَ جَعَلَ الْمَسْجِدَ قِبْلَةً لِأَهْلِ
الْحَرَمِ وَ جَعَلَ الْحَرَمَ قِبْلَةً لِأَهْلِ الدُّنْیَا»؛ خداوند
کعبه را قبله براى اهل مسجد و مسجد را قبله براى ساکنان حرم و حرم را قبله
براى مردم دنیا قرار داده است.(7)
«الْبَیْتُ قِبْلَةٌ لِأَهْلِ الْمَسْجِدِ وَ الْمَسْجِدُ قِبْلَةٌ
لِأَهْلِ الْحَرَمِ وَ الْحَرَمُ قِبْلَةٌ لِلنَّاسِ جَمِیعا»؛ بیت، قبله
براى اهل مسجد و مسجد قبله براى ساکنان حرم و حرم قبله براى همه مردم
است.(8)
دوم:
جهت و سمت کعبه، قبله است.
مستند روایی:
«لَا صَلَاةَ إِلَّا إِلَى الْقِبْلَةِ قَالَ قُلْتُ وَ أَیْنَ حَدُّ
الْقِبْلَةِ قَالَ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قِبْلَةٌ
کُلُّه»؛ امام باقر (علیه السلام) فرمودند: نماز صحیح نیست مگر اینکه به
سوى قبله باشد. راوی می پرسد: حدّ قبله چیست؟ فرمود: میان مشرق و مغرب، همه
اش قبله است.(9)
این قول دوم، اقوی و مشهور است، زیرا در این زمینه علاوه بر استناد به
ظاهر قرآن کریم (که شطر به معنای جهت و سمت است)، روایات بسیاری وجود دارد
که رعایت جهت و سمت کعبه را لحاظ کرده اند. کثرت این روایات در حد مستفیض
است.
نکته:
البته اختلاف این دو قول، ثمره عملی ندارد؛ زیرا هر کس از مکه دور است،
تشخیص دادن حرم یا جهت کعبه، بسیار مشکل است و هر دو گروه در این که باید
از ابزار و وسائل شناسایی قبله استفاده کنند، مشترک هستند. از طرفی در
شناسایی قبله، اصل بر تسامح است و دقت های عقلی که در کتب نجوم آمده لازم
نیست.(10)
نتیجه گیری:
قبله، کعبه و خانه خداست.
کسی که در مسجد الحرام است باید به سوی کعبه بایستد.
بنابر نظر مشهور، «شطر» به معنای جهت و سمت است و این آیات در مدینه نازل
شده و هر کس دور از مکه باشد و بخواهد به سمت قبله بایستد، عملا به سمت
مسجد الحرام و کعبه ایستاده است زیرا هر دو در یک جهت هستند؛ پس گفته به
سمت مسجد الحرام بایستید، که همان سمت کعبه است.
پی نوشت ها:
1. بقره: 2/ 144.
2. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، محقق: داوودی، انتشارات: دار
الشامیه ـ بیروت، ص 453؛ قرشی، قاموس قرآن، انتشارات: دار الکتب الاسلامیه ـ
تهران، ج 4، ص 31.
3. مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، انتشارات: دار الکتب الاسلامیه ـ تهران، ج 1، ص 493.
4. شعرانی، پژوهش هاى قرآنى علامه شعرانى در تفاسیر مجمع البیان، روح
الجنان و منهج الصادقین، محقق: غیاثى کرمانى، ناشر: بوستان کتاب قم - قم،
1386 ه.ش، چاپ دوم، ج 1، ص 108.
5. ر.ک: طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، انتشارات: جامعه مدرسین، دفتر انتشارات اسلامی ـ قم، ج 1، ص 490.
6. فخررازی، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، ناشر: دار احیاء التراث العربی، ج 4، ص 97.
7. ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، محقق/مصحح: غفارى، ناشر: دفتر
انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ـ قم، 1413ق، چاپ
دوم، ج 1، ص 272، ح 844.
8. طوسی، تهذیب الأحکام، محقق/مصحح: خرسان، ناشر: دار الکتب الإسلامیه ـ تهران، 1407ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 44، ح 8.
9. من لا یحضره الفقیه، پیشین، ج 1، ص 278، ح 855.
10. ر.ک: جعفری، تفسیر کوثر، ناشر: موسسه انتشارات هجرت ـ قم، ج 1، ص 291 – 295.
