اخلاص
اخلاص یعنی پاک و خالص ساختن قصد و نیت و عمل را فقط برای خدا انجام دادن. از نظر اسلام اساس و شالوده و زیربناى سعادت انسان بندگى مخلصانه اوست. در معارف اسلامی عوامل دست یابی به اخلاص به عنوان فضیلت متعالی تشریح شده است و نشانه های برای تشخیص وجود یا نبود آن در انسان بیان گردیده است.
محتویات
تعریف اخلاص
- تعریف لغوی: اخلاص در لغت ویژه کردن را گویند؛ یعنى پاک کردن چیزى از هر چیزى که غیر آن باشد و با آن درآمیخته باشد.[۱]
- تعریف اصطلاحی: در بیان اندیشمندان اسلامی عبارت است از پاک و خالص ساختن قصد و نیت از غیرخدا. به عبارت دیگر «حقیقت اخلاص آن است که نیت انسان از هر گونه شرک خفى و جلىّ پاک باشد».[۲]پس هر کسى که طاعتى را بجا آورد و قصد قربت داشته باشد ولی با آن غرضى دنیوى بیامیزد عملش خالص نمی باشد، مثلاً برای رسیدن به سلامتی بدن و پالایش آن از چربی های اضافی روزه بگیرد و هدف اصلی و محرک واقعی او برای روزه گرفتن چنین قصدی باشد و...[۳]
اسباب و عوامل اخلاص
در آموزه های دینی ما عواملی برای کسب این فضیلت ارزشمند بیان شده است که به مواردی از آنها اشاره می شود:
- یقین منشأ اخلاص است.[۴]
- اخلاص عمل از یقین قوى و نیک اندیشى سرچشمه مى‌گیرد.[۵]
- اخلاص میوه علم و معرفت است.[۶]
- سرآغاز اخلاص ناامیدى از ما سوى اللّه است.[۷]
- آرزوهایت را کم کن تا اعمالت خالص شود. [۸]
- اخلاص میوه عبادت است.[۹]
نتیجه
آن که اخلاص محصول یقین، قدرت ایمان، علم، قطع امید از مردم، کم کردن آرزوها و عبادت پروردگار است.[۱۰]
دفع یک شبهه در مبحث اخلاص
این که گفته مى‌شود کار براى خدا یعنى کار براى خلق، راه خدا و خلق یکى است و براى خدا یعنى براى خلق، وگرنه کار براى خدا منهاى خلق، آخوند بازى و صوفیگرى است، سخن نادرستى است.
از نظر اسلام راه، راه خداست و بس و مقصد خداست نه چیز دیگر، اما راه خدا از میان خلق مى‌گذرد. کار براى خود کردن نفس پرستى است، کار براى خلق کردن بت‌پرستى است، کار براى خدا و براى خلق کردن هم شرک و دوگانه پرستى است بلکه کار خود و کار خلق براى خدا کردن توحید و خداپرستى است و راه صحیح و صراط مستقیم در اسلام آن است که کارها به نام خدا آغاز شود.[۱۱]
نشانه های اخلاص
این نشانه‌ها بصورت اختصار مطرح می‌شود:
- کسی که دلش پاک، اعضاء و جوارحش سالم، خیرش زیاد و شرش مأمون است (یعنى مردم از خیرش بهره‌مند و از شرش در امانند).[۱۲]
- یکسان بودن ظاهر و باطن و کردار و گفتارش.[۱۳]
- کمال اخلاص دوری از گناهان است.[۱۴]
- زهد.[۱۵]
- ناامیدی از غیرخدا و از چیزی غیر از گناهش نترسیدن.[۱۶]
- از غیر خدا در مورد اعمالش انتظار تعریف نداشتن.[۱۷]
تذکر لازم در مسئله اخلاص
در اینجا یادآورى یک نکته ضرورت دارد و آن این که خوشحالى از تعریف و تمجید مردم در صورتى به حساب ریا گذاشته مى‌شود که محرّک اصلى در انجام کار، ستایش مردم باشد. اما اگر هدف از انجام کار خیر، تنها رضاى خدا و امتثال امر او باشد ولى با دیدن مردم و ستایش آنان قهرا خوشحال شود این دلیل بر ریا کاری او نیست. زیرا طبیعى است که انسان موفقیت و خوشنامى را دوست مى‌دارد و از بدنامى گریزان است.
حضرت إبراهیم نیز از خدا مى‌خواهد: «خدایا نامم را بر زبان آیندگان نیکو و سخنم را دلپذیر گردان».[۱۸]
وسوسه ریا در مبحث اخلاص
با این که در مسئله اخلاص در عبادت و دورى از ریا باید کمال مراقبت را مبذول داشت اما گاهى از اوقات این مراقبت از حدّ عادى بیرون مى‌رود و به صورت وسوسه درمى‌آید و بخصوص آنها که در آغاز راه هستند بیشتر دچار این گونه وسوسه‌ها مى‌شوند. در اینجا وظیفه آن است که به وسوسه اعتنا نکنیم و همین که از خطور این گونه تصورات و اوهام ناراحت هستیم دلیل بر آن است که ریایى در کار نیست و این شیطان است که مى‌خواهد ما را از راه بازدارد.
از رسول خدا صلى اللّه علیه و آله و سلم نقل شده است: «اگر کسى در نماز باشد و شیطان او را به ریاکارى وسوسه و متهم کند تا وقت باقى است هر چه مى‌خواهد نمازش را طولانى کند و نیز اگر مشغول یک کار اخروى است باز هم به وسوسه شیطان اعتنا نکند و به کار خود ادامه بدهد اما اگر کارى که در دست دارد مربوط به دنیا است[۱۹] بى‌درنگ آن را رها کند».[۲۰]
اخلاص در منظر قرآن وسنت
کسى که کارى را هم براى خدا و هم براى غیرخدا انجام دهد، خدا آن کار را نمى‌پذیرد؛ زیرا دین کما و کیفا مخصوص خداست. قرآن کریم در کیفیت عمل مى‌فرماید: «ألا لله الدین الخالص»[۲۱]
فقط به نام و یاد خدا باید این مجموعه را فهمید و به آن عمل کرد و آن را به دیگران آموخت. بنابراین تنها کسانى متدین واقعى و دیندارند که مخلص باشند. از این رو خداى سبحان مى‌فرماید: «مردم هیچ مأموریتى ندارند جز این که دستورهاى دین را مخلصانه براى خدا انجام دهند».[۲۲]
یعنى فهمشان و عملشان براى خدا باشد و محصول اخلاص نیز لقاى بهشت است.[۲۳]
در روایات نیز در مورد این مسأله مطالب فراوانی عرضه شده است. از رسول اکرم صلی الله علیه و آله در روایت متواتر میان شیعه و سنّى رسیده است که: «همانا کارها وابسته به نیت ها است».[۲۴]
در حدیثى به این شکل روایت شده است که: «همانا اعمال وابسته به نیت است؛ براى انسان همان است که قصد کرده و هدف قرار داده است. هر کس به خاطر خدا و رسول هجرت کرده است هجرتش به سوى خدا و رسول است و هر کس به خاطر زنى که با او ازدواج کند و یا به خاطر ثروتى که به چنگ آورد، هجرت کرده است. هجرتش به سوى همان خواهد بود».[۲۵]
آفات اخلاص
آفاتى که اخلاص را تیره و آشفته مى‌سازد در آشکار و پنهان بودن درجاتى دارد که واضحتر از همه ریاى ظاهر است.
سپس نیکو بجا آوردن عبادت و سعى در خشوع در عبادت در میان مردم و آشکارا نه در خلوت، به قصد اینکه تو مرجع مردمى و آنچه از تو مشاهده مى‌کنند فرامى‌گیرند.
و پس از آن، عمل را در خلوت خوب انجام دادن به قصد آنکه خلوت و آشکاراى او یکسان باشد و این نوعى ریاى پیچیده و پوشیده است. زیرا چنین شخصى عبادت خود را در خلوت نیکو مى‌کند تا در ملأ و آشکارا نیز همین گونه عمل نماید، پس فرقى بین دو نوع عبادت او (در خلوت و در جلوت) در این که به مردم توجه و التفات دارد نیست.
ریاى پنهان‌تر این است که وقتى انسان در حضور مردم در عبادت است شیطان که از بکاربردن حیله های قبلی ناامید است به وى گوید: «تو در پیشگاه خداى سبحان ایستاده‌اى، در جلال و عظمت او بیندیش و شرم کن از این که او به دل تو مى‌نگرد و قلب تو از او غافل است» آنگاه حالت حضور قلب و خشوع جوارح به خود مى‌گیرد و این پنهان‌ترین نیرنگ شیطان است و اگر این اندیشه ناشى از اخلاص بود در خلوت از او جدا نمى‌شد و تنها در حالت حضور غیر، به ذهنش خطور نمى‌کرد.
آن را روا بود که زند لاف مهر دوست کز دل به در کند همه مهرى و کینه‌اى
مراتب اخلاص
امام خمینی ره مراتب اخلاص را به صورت ذیل بیان می نماید:
- مرتبه اول: پاکسازی عمل است -چه عمل قلبى یا عمل ظاهری- از شبهه رضاى مخلوق و جلب قلوب آنها، چه براى خوش‌آمد گویی آنها یا براى جلب منفعت یا براى غیر آن.
- مرتبه دوم: پاکسازی عمل است از بدست آوردن منافع دنیایی هر چند که انگیزه و مشوق آن عنایت الهی باشد تا به این واسطه عنایت فرماید. مثل خواندن نماز شب براى توسعه روزى و بجا آوردن نماز اوّل ماه (مثلا) براى سلامت از آفات آن ماه و دیگر مقاصد دنیوى...
- مرتبه سوّم: پاکسازی عمل است از اینکه بخاطر بهشتهای جسمانی و حورالعین و قصرها و امثال آن از لذات جسمانی، اعمال عبادی خویش را انجام دهد.
- مرتبه چهارم: آن است که عمل را تصفیه کند از ترس عقاب و عذابهای جسمانى که وعده داده شده است. البته در نظر اهل معرفت فرق نمی‌کند که انسان عملى را از ترس حدود و تعزیرات دنیایی یا ترس عذاب آخرتى یا براى رسیدن به زنهاى دنیائى یا بدست آوردن زنهاى بهشتى انجام دهد. زیرا هیچ یک براى خدا نیست؛ ناگفته نماند مطابق قواعد فقهیّه عمل با این نیات از مرحله بطلان صورى خارج می‌شود ولى در بازار اهل معرفت این متاع ارزشى ندارد.
- مرتبه پنجم: پاکسازی عمل است از رسیدن به لذّات روحی همیشگی و خود را در جرگه ملائکه وارد کردن، این درجه نیز گرچه درجه بزرگ و مقصد عالى و مهمى است، ولى از منظر عارفان واقعی این مرتبه نیز دارای نقصان بوده و سالک آن نیز در زمره کاسبین به شمار مى‌رود.
- مرتبه ششم: پاکسازی آن است ازترس عدم دستیابی به این لذّات و محروم شدن از این سعادت ها.
- مرتبه هفتم: پاکسازی عمل است از این که بخاطر بهشت لقاء الهی عمل کند و این مرتبه از مهمترین اهداف اهل معرفت و سالکان کوی دوست است.
و نوع مردم از دستیابی به آن ناتوانند و کمتر کسی از اهل معرفت به این سعادت می رسند، البته این مرتبه درجه نهایی عروج آنان نیست، بلکه از مقامات معمولى آنها بشمار می رود.
و پس از این مرتبه، مراتب دیگرى است که از حدود خلوص خارج بوده، بیان آن مراتب از حوصله اینجا خارج است.[۲۷]
فواید اخلاص
از نظر اسلام اصل عبادت اخلاص است و سایر اعمال در سایه اخلاص عنوان عبادت پیدا مى‌کند و کامل مى‌شود.[۲۸] برای عمل مخلصانه آثار زیادی بیان شده است که به چند مورد اشاره می شود:
- بصیرت و نورانیت دل.[۲۹]
- خضوع تمام ما سوى اللّه در برابر انسان مخلص.[۳۰]
- کفایت امر و درمانده نشدن در کارها.[۳۱]
- سعادت و کامیابى.[۳۲]
- کمال عبادت.[۳۳]
پانویس
- مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القران الکریم، مؤسسه الطباعه والنشر وزارت فرهنگ و ارشاد، چاپ اول، 1371 ش، ج3 ص102؛ خواجه نصیر طوسى، أوصاف الأشراف، چاپ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ: سوم، 1373 ش، ج1، ص21؛ طریحی، فخرالدین؛ مجمع البحرین، تحقیق سید احمد حسینی، المکتبه المرتضویه واژه «خلص»، ج4، ص168.
- فیض کاشانى، ملا محسن؛ المحجة البیضاء، تصحیح و تعلیق، على اکبر غفارى، چاپ: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ: چهارم، 1417ق، جلد 8، صفحه 128 (باتلخیص).
- مجتبوى، سید جلال الدین؛ علم اخلاق اسلامى، انتشارات حکمت، چاپ: چهارم، 1377 ش، ج3، ص530.
- سبب الإخلاص الیقین.
- إخلاص العمل من قوّة الیقین و صلاح النّیّة. غررالحکم، جلد 1، صفحه 361، (شماره 55).
- ثمرة العلم إخلاص العمل.
- أوّل الإخلاص الیأس ممّا فی أیدی النّاس.
- امیرالمؤمنین علیه السلام: «قلّل الآمال تخلص لک الأعمال.» عبدالواحد بن محمد تمیمى آمدى؛ غررالحکم و دررالکلم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى قم، 1366 ش، ج1، ص155، ح 2906.
- الاخلاص ثمرة العبادة. غررالحکم، جلد1، صفحه 17 (شماره 444).
- آیت الله مهدوى کنى، نقطه‌هاى آغاز در اخلاق عملى، چاپ: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ: هفتم، 1376ش، ص: 427 و 428.
- مطهری، مرتضی؛مجموعه‌آثار، انتشارات صدرا، چاپ هشتم، 1378ش، ج2، ص135.
- حسن بن شعبه حرانى؛ تحف العقول، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1404 ق، ص21.
- سید رضی، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، نشر دارالأسوه للطباعة والنشر، چاپ اول، 1415ق، نامه 26، ص522.
- امام علی علیه السلام فرمود: تمام الإخلاص تجنّب المعاصى. علامه مجلسى؛ بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء بیروت - لبنان، 1404 ق، ج74، ص215.
- امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «زهد شیوه مخلصان است.» آیت الله مهدوى کنى، نقطه‌هاى آغاز در اخلاق عملى، چاپ، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ: ششم، 1375ش، ص420.
- همان، ص421.
- کلینی، یعقوب؛ اصول کافی، تحقیق علی اکبر غفاری، نشردارالکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1375ش، ج2، ص16، ح4.
- «وَاجْعَلْ لی لِسانَ صِدْقٍ فِى الاخِرینَ». سوره شعراء: 84.
- مثلاً در حال ورزش کردن است که شیطان او را تشویق به ریاکاری کرد زود آن کار را ترک نماید.
- شیخ حر عاملى، وسائل الشیعة، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، قم، 1409 هجرى قمرى، ج5، ص479، ح7112.
- سوره زمر:3.«آگاه باشید که دین خالص از آن خداست».
- سوره البینه:5.
- جوادی آملی، عبدالله؛ مراحل اخلاق در قرآن، مرکز نشر اسراء، چاپ هفتم، 1387 ش، ص 253.
- «انّما الاعمال بالنّیّات»، تهذیب الأحکام، شیخ طوسی، دارالکتب الإسلامیه تهران، 1365ش، ج4، 186، باب44، ح2.
- مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار انتشارات صدرا، ج1، ص300؛ بحارالانوار، جلد 67، صفحه 211 ـ در پاورقى هاى بحارالانوار آمده که این حدیث، مورد اتفاق همه علماى اسلام است. سپس به کلام بخارى در صحیحش در کتاب الایمان، صفحه 23 اشاره مى کند.
- مجتبوى، سید جلال الدین، علم اخلاق اسلامى، انتشارات حکمت، چاپ: چهارم، 1377 ش، ج3 ص537 و 538؛ نراقى، ملا احمد، معراج السعادة، انتشارات هجرت، چاپ پنجم، 1377 ش، ص631و632.
- امام خمینى، روح الله؛ آداب الصلاة، مؤسسه‌ى تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ هفتم، 1378 ش صص:164ـ166.
- آیت الله مهدوى کنى، نقطه‌هاى آغاز در اخلاق عملى، چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ: هفتم، 1376 ش ص428ـ430؛ گیلانى، عبدالرزاق، شرح مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة، تصحیح رضا مرندى، انتشارات پیام حق، چاپ: اول، 1377 ش، ص 469ـ475.
- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هیچ بنده‌اى چهل روز متوالى قدم در وادى اخلاص ننهاد جز آن که چشمه‌هاى حکمت و معرفت از قلبش بر زبان او جارى مى‌شود.» عیون اخبارالرّضا، جلد 2، صفحه 69؛ علامه مجلسى، بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء بیروت - لبنان، 1404 ق، جلد 67، صفحه 242.
- امام صادق علیه السلام: «بى‌تردید، هر چیز در برابر مؤمن خاشع و خاضع است و همه چیز از او پروا دارند. چنانچه بنده مخلص باشد خداوند ترس او را در دل همه چیز حتى حشرات زمین و پرندگان آسمان قرار مى‌دهد». علامه مجلسى؛ بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء بیروت - لبنان، 1404 ق، ج67، ص248، باب54، ح21.
- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند عزّوجلّ فرمود: اگر بنده خود را دوستدار اخلاص و خداجوى بیابم اداره امور او را شخصا به عهده مى‌گیرم (و کار او را به دیگران واگذار نمى‌کنم).» محدث نورى؛ مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت علیهم السلام قم، 1408 ق، ج4، ص482، باب23؛ علامه مجلسى، بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء بیروت - لبنان، 1404ق، ج82، ص136، باب27.
- امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «اعمال خود را خالص کنید تا سعادتمند شوید» عبدالواحد بن محمد تمیمى آمدى؛ غررالحکم و دررالکلم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى قم، 1366 ش، ص155، ح2895.
- حضرت جوادالائمه علیه السلام فرمود: «برترین عبادتها اخلاص است» ورام بن ابى فراس؛ مجموعة ورام، 2 جلد در یک مجلد، انتشارات مکتبة الفقیه قم، ج2، ص109.
منبع
اخلاص،اصغر صفرزاده، سایت پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام (بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)، تاریخ بازیابی: 21 شهریور 1391.
